چند نکته دربارۀ نقش برجستۀ ساسانی مکشوفه در فرودگاه لندن احسا | باستان پژوهی

چند نکته دربارۀ نقش برجستۀ ساسانی مکشوفه در فرودگاه لندن

احسان شواربی
(عضو هئیت مدیره «جامعه باستان شناسی ایران»)


1. روزنامۀ گاردین دیروز گزارشی دربارۀ کشف و ضبط یک اثر ساسانی در فرودگاه لندن منتشر کرد. متأسفانه چنين اخبار وحشتناکی برای ما باستان‌شناسان و موزه‌داران تازگی ندارد و دائماً با چنین فجایعی برخورد داریم، اما چند نکتۀ مقدماتی دربارۀ این اثر ساسانی:

2. اثر موردِ بحث قطعه‌ایست از یک سنگ‌نگارۀ ساسانی. این قطعه متعلق به هیچ‌یک از سنگ‌نگاره‌های شناخته‌شدۀ ساسانی نیست. بنابراین با یک نگارۀ جدید ساسانی از محلی نامشخص روبرو هستیم. اما با توجه به جغرافیای پراکندگی نگاره‌های ساسانی، احتمالاً این اثر از جایی در استان فارس آمده است.

3. اغلب سنگ‌نگاره‌های یادمانی ساسانی در دل کوه کند شده‌اند و بیشترِ آنها در محوطه‌هایی با فاصلۀ کم از شهرهای ساسانی قرار دارند؛ مثلاً نقش رستم و نقش رجب نزدیک شهر استخر، تنگاب نزدیک اردشیرخوَرَّه (فیروزآباد)، تنگ چوگان نزدیک بیشاپور، سنگ‌نگارۀ شاپور نزدیک دارابگِرد و غیره.

4. بنا بر گزارش گاردین، مشاهدات همکاران در موزۀ بریتانیا نشان می‌دهد که این قطعه با دستگاه سنگ‌بُری از دل صخره جدا شده است. اگر این مشاهدات درست باشد، احتمالاً با یک نگارۀ صخره‌ای مواجهیم که در دل کوه بوده است، نه یک سنگ یادبود (استل) و نه یک نگارۀ تزئینی بر دیوار یک عمارت.

5. اظهار نظر دربارۀ اصالت آثاری که از بازار قاچاق سر در می‌آورند معمولاً آسان نیست. اما در تصویری که گاردین منتشر کرده است، در نگاه نخست، جزئیات چندان غیرمتعارفی در این نقش دیده نمی‌شود. با این حال باید منتظر انتشار تصاویر بهتر و ارزیابی دقیق‌تر همکاران در موزۀ بریتانیا ماند.

6. از نظر سبک‌شناسی، برآورد من‌ این است که این اثر متعلق به نیمهٔ دوم سدهٔ سوم میلادی و احتمالاً از زمان بهرام دوم ساسانی باشد. از بهرام دوم چند سنگ‌نگارۀ بزمی و رزمی در نقش رستم، تنگ چوگان، سرمشهد، سراب بهرام، تنگ قندیل، بَرمِ دِلَک و گویُم (همه در استان فارس) شناخته شده است.

7. بر قطعۀ مورد بحث، تصویر تمام‌تنۀ یک بلندپایۀ ساسانی حجاری شده است. شکل کلاه و آرایش مو و ریش او شباهت زیادی به بلندپایۀ سمت راست (با نشان هلال ماه روی کلاه) در نگارۀ بهرام دوم در نقش رستم دارد. در تصویر گاردین مشخص نیست که آیا کلاه در این نقش نیز حامل یک نشان است یا نه.

8. دست چپ بر قبضۀ شمشیر قرار دارد و دست راست، با انگشت اشارۀ برآورده، به نشانۀ احترام بلند شده است. در سنت ساسانی این شیوۀ ادای احترام توسط درباریان در پیشگاه ایزدان، شاهنشاه و آتش مقدس مرسوم بوده است؛ مثلاً مقایسه کنید با درباریان در سنگ‌نگارۀ دیهیم‌ستانی نَرسی در نقش رستم.

9. ادای احترام در این قطعه بیانگر آن است که روبروی این فرد باید نقشی از یک ایزد یا شاه بوده باشد. اما چرا نقش این فرد به تنهایی در یک قاب محاط شده است؟ یک احتمال این است که سنگ‌نگارۀ اصلی یکپارچه نبوده و در چند قطعه با فاصله از یکدیگر حجاری شده باشد، مانند سنگ‌نگارۀ بَرم دِلَک.

10. گذشته از قاب‌بندی این نقش، جزئیات پوشاک و کفش و شیوۀ ایستادن این بلندپایه نیز شباهت زیادی به نقش سمت راست در برم دلک دارد. سرقت این اثر باستانی زنگ خطریست که وضعیت اسف‌بار میراث فرهنگی در ایران را یادآوری می‌کند. نابودی میراث فرهنگی مانند محیط زیست فاجعه‌ای جبران‌ناپذیر است.

دسترسی به تصاویر و نقشه ها در لینک زیر

منبع:  https://twitter.com/EhsanShavarebi/status/1642584321801302026


@SocietyIranianArchaeology